Kurdistana Sor hem weke rêveberiyeke xweser hem jî weke erdnîgariyeke dîrokî hê jî bala mirovan dikişîne. Ev rêveberiya otonom ku di navbera salên 1923-1930 'î de li rojavayê Azerbaycanê hebûna xwe domand, taybet jî bala lêkolîneran dikişîne. Dîroknas Dr. Îsmet Konak êdî xwe gihandiye tespîtên arkeologê Rûs V. M. Sîsoyev. Konak beriya niha xwe gihandibû seferên etnografê Rûs G.F. Chûrsîn û arkeologê Rûs Y.G. Pchelina ên li Kurdistana Sor. Tespîtên Sîsoyev bi taybetî bi agahiyên ku li ser gundê Mînkendê balê dikişîne.

 

Analîz û wergera Konak ên li ser Sîsoyev wiha ne: "Em keşfa li ser erdnîgariya Kurdistana Sor ku hema bêje 'tera nepenîtiyê' ye didomînin. Vê carê em gihîştin tespîtên arkeologê Rûs V.M. Sîsoyev. Sîsoyev di sala 1864'an de li navçeya Tver ji dayik bû, pisporê arkeolojiyê bû. Di dema Sovyetê de li Moskowê endamê Cemiyeta Arkelojiyê ya Împaratoriyê bû û gelek lêkolînên hêja kir. Piştî şoreşa Cotmeha 1917’an lêkolînên xwe domand. Di havîna salên 1924 û 1925’an de çûye Kurdistana Sor û ji nêz ve gelek gund û bajar şopandiye. Di nava çavdêriyên wî de, 'gundê Mînkend' bala mirov dikişîne.

 

Ev gund, di serdema Çarîtiya Rûsyayê de beşek ji Zingezur Uyezd bû; li gorî daneyên sala 1987’an gund ji Kurd û Ermeniyan pêk dihat. Ji ber şerê Ermenî û Tataran ya salên 1905 û 1906’an li gund gelek Ermenî hatine kuştin. Piştî Şoreşa 27’ê Nîsanê ya Azerbaycanê gund li aliyê Azerbaycanê ma. Gundê Mînkend di navbera salên 1923 û 1930’î de girêdayî Kurdistana Sor bû. Ji vî gundî çend kesayetên girîng derketin. Yek ji van jî mamoste Samet Şahsûvarov bû. Di esasê xwe de Şahsuvarov di sala 1924’an de dema serdana Kurdistana Sor de ji  Pçelina û Çursin re rehberî kiribû.

 

LI GUND 200 MAL HEBÛN 

 

Arkeologê Rûs Sîsoyev der barê gund de van tiştan parve dike: “Em saet nêzî 19.00'an hatin Mînkendê. Em li avahiya komîteya rêveber a gund man. Mînkend gundekî mezin ê Kurdan e. Li gund 200 mal hene û nêzî 800 kes lê dijîn. Gund hîn bêhtir qelebalix bû. Avakirina komîteya rêveber avahiyeke mezin û du qatî ye. Odeyên li qata jorîn gelekî mezin, fireh, paqij û hewadar in. Li gel vê, odeyên li qata jêrîn hema bêje hatine terikandin, deriyên wan tune ne û veguheriye axurekê. Avahî li qûntara çiyê ye û li başûrrojhilatê çiyê dikeve. Li aliyê balkonê, li newala ku çem diherike, dîmeneke xweşik heye. Bi tenê 100 metre li pêşiya avahiya Komîteya Rêveber, dêreke Ermenî ya berê ya hatiye terikandin heye. Ev dêr bi şiklekî çarstêla tîk (ji derve 11x22 metre) hatiye çêkirin.

 

Li jora deriyê têketinê plakek heye ku heta sala 1673’yan hatiye parastin. Bi dîtina min, ev plake demeke dirêj piştî avakirina dêrê hatibû danîn... Li bakurê rojavayê gund rêzeçiyayên fireh û bilind hene. Di lûtkeyê de goristaneke Ermeniyan ku ji gelek kevirên goran û plaketên bi zimanê Ermenî hatine nivîsandin pêk tê, heye.

 

LI MÎNKENDÊ BAZIRGANÎ

 

Avahiya Komîteya Rêveber li aliyê rojhilat ê gund e. Beşeke mezin a gund dikeve aliyê rojava. Ji qûntara çiyê destpê dike, heta deştê dewam dike û digihêje giren derdorê. Li Mînkendê çend xaniyên bedew ên ji kevir hatine çêkirin hene. Avahiyên darîn ên xaniyan nînin lê belê xwediyê mîmariya kevneşopî ne. Li gund xaniyên du qatî hene. Li vê derê, bi gelek dikanên mezin re bazirganiyeke girîng hebû. Niha tenê bi qasî dozdekî dikan mane. Di dikanan de zêde tişt nîn in. Berhemên weke nanê genim, nanê loş, penîr, çay, şekir, tekstîl û hwd dikarin bên kirîn.

 

HESPÊN GUND

 

Ji balkona avahiya komîteya rêveber pira keviran a kîlometreyekê li jêra çemê Minkendê tê dîtin. Hespên ku li dora vê pirê dişuştin bala me kişandin. Dema me sedema vê yekê pirsî, gundiyan bawer dikir ku eger marek li hespekî vede bi şûştinê di nava ava sar a çem de rizgar bibe. Pêwîst e hespê têxe nav avê û heta kengî li wir bimîne. Sê kîlometre li rojhilatê Mînkendê, li pişt pir û girên navborî, kaniyeke bedew a karbondîoksîtê heye. Li gorî gundiyan, melevaniya di vê biharê de gelek nexweşiyan derman dike. Li gund kanên sulfur û komirê jî hene. Li Mînkendê, di payîz û zivistanê de bayê gelekî xurt tê û berfeke zêde dibare. Gund ava xwe ji çavkaniya ku li jorê behsa wê tê kirin digire. Jin bi giranî avê bi misînên sifir û heriyê, carna jî bi çakilan (dara ku her aliyekê wê bêdrok hene) tînin. Dema berf û qeşa heye anîna avê ya ji çiyê gelekî zehmet e. Minkend xwedî hewayeke paqij û hênik e.

 

TAYBETIYÊN KURDAN

 

Taybetmendiyên rûyê Kurdan teng û dirêj in, pozên wan mezin in lê hesas in. Porê xwe li nîva navîn wek Farisan parçe dikin, lê tam ne li naverastê, tenê di navbera enî û pêşiya serî de porê xwe parçe dikin. Çavên wan bi giştî mezin in. Porê hinekan reş e, lê ne pir in; hin mirovên kej jî hene. Ew pirî caran porê xwe bi hene nakin. Yekî porê xwe hene kiribû, lê dema me ew dît, ji me dûr ket. Hema hema hemû mêr cixareyê dikişînin û jin jî cixareyê dikişînin, bi taybetî jinên extiyar. Çay pir kêm tê vexwarin, tenê semawerên malbatên dewlemend hene.

 

 

SÛNÎ Û ŞÎAYÊN LI GUND

 

Li Mînkendê her kes Rûsî fêm dike. Piraniya gund ji Kurdan pêk tê. Li gund navendeke tenduristiyê heye. Li vê derê, xebatkarekî tenduristiyê yê Rûs ê extiyar heye ku ji masîgiriyê hez dike. Piraniya nifûsê ji Şîa pêk tê, lê Sûnî jî hene. Li gund mizgeft nîne. Di rojên şînê yên meha Muharremê de li odeyeke mezin kom dibin. Tenduristiya piraniyan baş e. Tê gotin ku hin mirovên extiyar 100 salî ne; Ya rast, yek heye ku 120 salî ye. Zilam şewqeyên ji çermê berxê berxê hatiye çêkirin û hiriya wê dirêj e didin serê xwe. Ji wan gelekan tenê şewqeyên turkî hene. Çakêt û pantolonên ku ji qumaşê hirî yên malê hatine çêkirin li xwe dikin û li binî jî pêlavên pêşiya wê girtî û goreyan li xwe dikin. Hin zilam çakêtên bajarî li xwe dikin, heta çakêtên bi rûsî jî li xwe dikin. Eger xencereke mirov hebe, ew ji kemberekê bi qayişê ve daliqandî ye.

 

JINÊN MÎNKENDÊ

 

Jin kincên dirêj li xwe dikin ku ji qumaşê hirî yê malê hatine çêkirin. Di pêyên wan de pêlavên pêşiya wan girtî û rengîn û goreyên hirî yên stûr hene. Ew gelek caran bi pêtayan dimeşin û pantor li xwe nakin. Li ser sînga wan xemla pereyên madenî heye. Hinekan 20 xemlên kapêkên (pereyû Rûs) hene, yên dewlemend jî 50 xemlên kapêk hene, li xwe dikin. Serê jinan girtî ye. Rûyê wan nîv-vekirî ye û carinan ew dikarin bi temamî derxin holê. Rûpoş li xwe nakin, lê devê xwe dinixumînin. Jin di temenê biçûk de dizewicin. Rojekê jinek di 30'î ya xwe de tevî keça xwe hat ber avahiya Komîteya Rêveber. Keça wê derdora 12 salî bû. Dayik hatibû ku erêkirinê ji komîteya rêveber werbigire da ku keça xwe ya ku difikirî temenê wê mezin e bizewice. Ev yek ji ber ku dayik ji bo ku dawiya wê pêk were têdikoşiya bû. Zava hem debara hevjîna xwe û hem jî debara xesûya xwe peyda dikir. Jin xalîçe û çenteyan çêdikin. Zarokên xwe li ser pişta xwe hildigirin. Hema hema hemû karên malê ji aliyê jinan ve tên kirin. Mêr têra xwe tembel in.

 

MALÊN MÎNKENDÊ

 

Hîmên xaniyan ji keviran hatine çêkirin. Li ser hîmê xanî dîwarekî ku ji têketinan hatiye çêkirin tê lêkirin. Piştre li ser banekî bi axê û keviran hatiye nixumandin heye. Li Minkendê, bi taybetî li gundikên biçûk, mirov li şikeftên li çiyê hatine neqilkirin dijîn. Yek du dîwar ji derve ve ji bo van cureyên şikeftên xwezayî û sûnî tên lêkirin; Deriyek û çend pencere di van dîwaran de mane. Malên germ û baş hene ku mirov lê bijîn? Eger li ber xaniyan erd hebe, li ser vê axê ji bo hewşekê yek an jî du dîwar tên lêkirin. Li malên bi vî rengî gel û heywanên malê bi hev re dijîn. Li Mînkendê demsala havînê hênik e; Zivistanan germ e lê nemdar e, girtî ye û wek mirov difetisîne. Carinan banê malekê wekî hewşa wê malê ye. Gundî hesp, ker, dewar, ga, çêlek û pez xwedî dikin.

 

TORAQ Û ŞORBE

 

Li vî gundî nanê loş carnan ji ardê genim tê çêkirin, lê bi giranî ardê ceh tê çêkirin. Kulor her tim gilover in û bi qasî 20 cm tê çêkirin. Kêm caran şîr û tiştekî tirş (wek dew) dixin navê. Penîr û rûn jî naxin nav. Ji ber ku ew berhemên ku di destê wan de hene difiroşin bazirganên Şuşa’yê. Ji birincê şorbeyê çêdikin. Bi giştî ji şîr toraqê çêdikin. Ava ku di bin penîrê de maye, bi taybetî piştî ku rûn tê derxistin tê hişkkirin û zivistanan li şorbeyeke ku bi navê 'kîn' tê binavkirin, tê zêdekirin. Votka û şeraba wan bi xwe tune ye û heta votkaya tuyê jî çênakin.

 

XWENDIN Û NIVÎSANDIN

 

Li Minkendê gêlas û tû digihêjin. Tûyên reş ziwa dikin û bi çayê dixwin. Lê belê, gêlas û tûyên reş gelekî kêm in. Xiyar û gundor tune ne; dema ku pêwîstî pê hebe, wan ji newalên jêrîn dikirin. Şîraniya herêmî, sade, fêkî ya bi navê 'baldirgam' tevî pincara ji famîlyeya bexdenûsan e (tavşancıl otu) tê xwarin. Hejmara kesên xwende kêm in; dema ku divê îmze biavêjin tilîyên xwe pê dikin. Li nîvê qadeke mezin, li erdê rastê avahiya dibistaneke biçûk heye. Dema em li gund bûn, di avahiyê de tamîrkirin hebû; derî û şibake hatin nûkirin.