Zindan yek ji qadên ku ji berê heta niha bi binpêkirina mafên mirovan di rojevê de ye. Îşkence û muameleya xerab, şert û mercên jiyanê yên nebaş, xwarin, stargeh, cezayên dîsîplînê û tecrîda giran tenê hinek ji binpêkirinên li girtîgehan in. Di nava salekê de ji ber van binpêkirinan gelek girtî û girtiyên siyasî jiyana xwe ji dest dan.

 

Li gorî daneyên 1'ê kanûna 2024'an a Midûriyeta Giştî ya Girtîgehan; li Tirkiye û Kurdistanê bi giştî 406 girtîgeh hene, 273 ji wan girtî ne û kapasîteya girtîgehên 299 hezar û 42 kes e.

 

Li gorî daneyên midûriyetê wiha tê gotin: "Li gorî kêmkirina lêçûnên xebitandinê, kalîteya xizmetê û feraseta înfazê ya nûjen, divê bi lez hejmara saziyên ceza û girtîgehê bên kêmkirin." Lê belê, pêkanînên hikûmetê li gorî "hedefa" ku di malpera midûriyetê de hatiye nivîsandin nîn e.

 

Wezîrê Dadê Yilmaz Tunç di meha mijdarê de li meclîsê ragihandibû ku çêkirina 11 girtîgehan dewam dike û ji bo sala 2025'an 21 projeyên girtîgehan tên lêkolînkirin. Li aliyê din 378 hezar û 657 kes niha di girtîgehên bi kapasîteya 299 hezar û 42 kesan de dimînin.

 

DI 11 MEHAN DE 709 KES MIRIN 

 

Di sala 2024’an de bênavber nûçeyên mirina girtiyan hatin weşandin. Saziya Tipa Edlî (ATK) ji bo gelek girtiyên ku jiyana xwe ji dest dane rapora  "Dikarin di girtîgehê de bimînin" dabû. Li gorî daneyên Komeleya Mafên Mirovan (ÎHD) di 9 mehên sala 2024’an de 50 girtiyan jiyana xwe ji dest dan, piraniya kesên jiyana xwe ji dest dane girtiyên nexweş bûn.

 

Wezareta Dadê jî di dema nîqaşên butçeyê yên li meclîsê de daneyên nû aşkera kir. Wezareta Dadê ragihand ku di 11 mehên sala 2024’an de 709 girtî û girtiyên siyasî li girtîgehan jiyana xwe ji dest dane.

 

Abdulkadîr Kuday yek ji girtiyên nexweş bû ku li girtîgehê jiyana xwe ji dest da. Nexweşê ALS'ê Kuday tevî pirsgirêkên wî yên giran ên tenduristiyê astengî li berdana wî hat kirin, di 2'ê cotmehê de li Girtîgeha Girtî ya Tîpa R a Metrîsê jiyana xwe ji dest da.

 

Girtiyê nexweş ê bi navê Mehmet Alî Bakiş (68) jî bi salan li Girtîgeha Girtî ya Tîpa T ya Oltu ya Erziromê  tedawiya penceşêrê didît. Varişli ji ber xwînrijiya hundir birin Fakulteya Tipê ya Zanîngeha Yuzuncu Yil a Wanê û di 17'ê Çile de jiyana xwe ji dest da.

 

Navên girtiyên ku di nava salekê de jiyana xwe ji dest dane ev in: Recep Koçak (68), Îsmet Çardak, Mutlak Tozun (52), Ergûn Akdogan (58), Ercan Çakar (39), Yildirim Han, Mehmet Alî Yaşa, Cengîz Dal, Ûmît Kayaboynu, Abdulmelîk Okyay (71), Îbrahîm Bogurcu (32), Serhat Temîzer (21), Salih Kayra, Adem Çîrît. (88), Mizgîn Acar, Adnan Karayigît û Cemal Altiparkmakoglu.

 

TAHLIYEYA 8 HEZAR Û 521 GIRTIYAN HAT ASTENGKIRIN

 

Lijneyên Îdare û Çavdêriya Girtîgehan ku di sala 2021an de ketin meriyetê, tehliyeya gelek girtiyan dirêj kir. Nayê zanîn ka ji roja damezrandina lijneyan xwe heta niha tahliyeya çend girtiyan asteng kirine. Têkildarî vê yekê di meha cotmehê de ji aliyê Wezareta Edaletê ve daxuyaniyek hat dayîn. Li gorî wezaretê, serbestberdana 8 hezar û 521 kesan bi hinceta “liv û tevgera wan baş nîn e” hat taloqkirin.

 

Rêxistinên mafên mirovan û hiqûqnas diyar dikin ku ew xwe dixin şûna darazê. Sedema vê yekê jî pirsên ku lijneyê di nirxandina xwe ya "liv û tevgera baş" de kiriye û îdiayên ku wek hincet ji bo dirêjkirina tehliyeyan kiriye. Tehliyeya gelek girtiyan bi hincetên wekî "zêde bikaranîna ceryan û avê", "derneketina li pêşberî heyetê", "poşman nebûne", "ji pirtûkxaneyê pirtûk negirtin" û "lêxistina derî" hat dirêjkirin. Li hinek girtiyan 3 sal, hinekan 6 sal û hinekan jî 1 sal tê dirêjkirin.

 

Pêkanînên li dijî girtiyan bi vê yekê sînordar nebûn. Di nava salekê de înfaza bi dehan girtiyên cezayê muebetê xwarine (gelek ji 30 salî zêdetir) hatin şewitandin.

 

GIRTIYÊN NEXWEŞ

 

Girtiyên nexweş herî zêde ji binpêkirinên li girtîgehan bandor dibin. Wezaret der barê girtiyên nexweş de ti daneyan parve nake. Li gorî daneyên Komeleya Civaka Sivîl di Sîstema Cezayê de (CÎSST); li girtîgehan 19 astengdarên ziman û axaftinê, 42 astengdarên dîtinê, 28 astengdarên bihîstinê, 18 astengdarên bihîstin û axaftinê û 162 astengdarên ortopediyê, bi giştî 269 girtiyên astengdar hene.

 

Li gorî daneyên Komeleya Mafên Mirovan (ÎHD) yên kevnar, li girtîgehan zêdeyî hezar girtiyên nexweş hene.

 

Her wiha 5 hezar û 520 girtî yên ji 65 salî mezintir in. Beşek ji wan girtiyên siyasî ne. Hatîce Yildiza 75 salî ya ku ji bo keça xwe û hevjîna qîza xwe ya li girtîgehê pere şandiye bi îdiaya "Aboriyê dide rêxistinê" 4 sal û 2 meh cezayê girtîgehê lê hat birîn jî yek ji wan e. Hatîce Yildiz ji 23'ê adarê ve li Girtîgeha Jinan a Bakirkoyê tê girtin.

 

KAMPANYAYA HEVGIRTINA GIRTIYAN

 

 Di nava salekê de mijareke din a girîng a li ser girtîgehan jî lêpirsîna pereyên ku ji girtiyan re wekî "Darayiyê dide rêxistinê" ye. Ji rêveberên ÎHD'ê Hatîce Onaran jî gelek kes bi hinceta ji girtiyên li girtîgehan pere şandine hatin girtin. Her wiha ev rewş ji bo gelek lêpirsîn û dozan wek hincet hat dîtin. ÎHD û Komeleya Alîkariya bi Malbatên Girtî û Hikûmxwaran re (TUHAYDER) diyar kirin ku şandina pereyan a ji bo girtîgehan sûc nayê dîtin û dest bi kampanyaya “gihandina pereyan ji girtiyan re” kirin. Di vê çarçoveyê de li gelek bajaran her hefte pere ji girtiyan re tê şandin.

 

TECRÎD DI NAV TECRÎDÊ DE

 

 Polîtîkaya tecrîdê di nava salekê de hat kûrkirin. Li girtîgehên Y, S û Ewlekariya Bilind ên di salên dawî de dest bi avakirina girtî kirin, girtî di "tecrîta di nava tecrîdê de" hatin ragirtin. Li gorî daneyên Wezareta Dadê 7 girtîgehên tîpa S û 14 girtîgehên tîpa Y hene. Li van girtîgehan têkiliya girtiyan bi derve û gel re bi temamî tê astengkirin. Pencereyên piçûk jî bi tevnek têl hatine nixumandin, nahêlin ku tav bikeve hundir. Li hucreyan 24 saetan bi kamerayan tên şopandin, saetên hewayê yên girtiyan jî  saetekê tê sînordarkirin.

 

Înîsiyatîfa Piştevaniya bi Girtiyan re (TDÎ) di destpêka sala 2024’an de ji bo girtina girtîgehên mijara gotinê ku tecrîd kûrtir kiriye kampanya da destpêkirin. Di çarçoveya kampanyayê de bi malbatên girtiyan re hevdîtin hatin kirin û li ber girtîgeh û edliyeyan daxuyanî hatin dayîn. Her wiha ji bo hişyarkirina li dijî tecrîda li girtîgehan çalakî û çalakî hatin lidarxistin.

 

Sibe: Daraz

 

MA / Omer Îbrahîmoglu